Naselje Banja kroz istoriju
Banja kroz svoju praistoriju i istoriju vezana je za dosta lokaliteta od kojih neki ni do danas nisu ispitani a veoma su karakteristični i predstavljaju pravo blago. Mnoga nalazišta nalaze se u selima oko Banje: Kratovo, Rutoši, Radoinja, Bistica, Mažići i druga mesta.
Nalazišta ima i u dolini reka Uvac i Lim koja dokazuju da je ovaj kraj bio naseljen još od neolitskog doba plemenima Ilira a kasnije od IV veka i Kelta.
Svega nekoliko kilometara od Banje, na vrhu Malog Bića, postoje ostaci grada o kome govore mnogi putopisci kroz ceo srednji vek, nazivajući ga Pribon, Priboj ili Jagat a koji je sa ostalim utvrđenjima bio vojnička zaštita, kako puta tako i okolnih naseobina.
Ako bi se prišlo detaljnijem istraživanju nekih lokaliteta u ataru Pribojske Banje kao što su ostaci zidina na brdu Krš iznad samog izvora lekovite vode, koje do sada nije ni ispitivano, sigurno bi se pronašli mnogi dokazi karakteristični za ilirsko-keltsku kulturu. Isto tako belo kamenje dužine do jednog metra kao grobna obeležja a kojih ima u ataru Banje, po narodnom predanju obeležava ilirske i keltske grobove.
Istorija kaže, da su ovi krajevi pali pod vlast Rima, negde oko 50-e godine pre naše ere a ovaj kraj je tada postao sastavni deo rimske provincije Dalmacije. Organizovana Ilirsko-Keltska plemena pružala su slab otpor nadiranju i prodoru osvajačkih rimskih legija koji su na ovim prostorima vladali oko pet vekova.
O rimskoj civilizaciji govore mnoge iskopine na prostoru Banje. Nađeni su ostaci grobalja, nekropola, zidanih rimskih kuća, rimskih bunara kao i malih gradova. Rimljani nisu propustili da počnu sa eksplatacijom rudnika „Jarmovac“ prebogatim rudom gvožđa i bakra čiji ostaci rudarskog okna i danas postoje. U to vreme, ni jedno od okolnih naselja nije imalo takvu blagodet kao što su topli i lekoviti izvori Banje.
Tokom četvrtog i petog veka naše ere usled upada Huna, Avara Mađara a i Slovena rimska civilizacija počela je polako da slabi. Takođe hrišćanska religija dobija osetan zamah. Postepeno na ovim krajevima Slovena biva sve više i oni predstavljaju glavnu opasnost po Rimljane čije se staro stanovništvo pod pritiskom povlači.
Srbi na ove prostore stižu početkom sedmog veka, u doba cara Iraklija (640-641.godine). Oblast koju su oni prvobitno naseljavali obuhvatala je krajeve oko reka Lim, Drina i Ibar.
Kada su se nastanili oni su zemlju posmatrali odnosno delili je na geografske celine „Župe“.Tada, ceo kraj oko Priboja odnosno donjeg polimlja pripada župi Dabar.
Ova župa se u dostupnim spisima pod ovim imenom javlja od trinaestog veka, i prostirala se od Prijepoljske kotline, tj. od župe Crna Stena, duž obe strane Lima, pa najverovatnije do njegovog ušća u Drinu. Pribojska Banja kao sastavni deo župe, dobija svoju ekonomsku i kulturnu fizionomiju. Na ruševinama paganskih svetilišta niču hrišćanske bogomolje, pa ovi krajevi postaju čak i izvorište srpske duhovnosti a i kulture. Naime, na teritoriji ove župe nalazila su se dva stara manastira Sveti Nikola i Sveti Đorđe, koji se pominju u Studeničkom tipiku pisanom od 1207 do 1215. godine.
Manastir Svetom Nikoli jedan je od najstarijih i istorijski vrlo važnih srpskih manastira. Na njegovom mestu još pre posvećivanja Svetom Nikoli postojala je bogomolja posvećena svetom Iliji. To je ujedno i potvrda teze da je na ovom mestu još pre dolaska Nemanjića postojalo značajno ljudsko naselje. S toga nije ni slučajno da je kasnije, sa sedištem u ovom manastiru Sava Nemanjić ustanovio Dabarsku episkopiju.
Manastir Sveti Nikola nalazi se u Pribojskoj Banji (često se i naziva imenom Banja) u blizini toplih i lekovitih izvora koji su svakako i razlog nastanka naselja bas u ovom mestu. Na važnosti Banje doprinelo je i to što je ona bila važna karavanska stanica na putu iz Dubrovnika u Srbiju.
Sa dolaskom Nemanjića na presto, manastir se obnavlja, pa tada prema obrađenim istorijskim podacima nastaje najsjajnije poglavlje u istoriji Banje i njene okoline. Ona postaje znameniti centar kulturnih i prosvetnih zbivanja. Tu se prepisuju crkvene knjige, prenosi se pismenost na đake a razvija se i freskoslikarstvo.
Banja kao utvrđeno naselje prvi put se pominje još 1154.godine. iz karte sveta koju je arabijski geograf Mohamed al Idrisi napravio za normanskog kralja Rodžera II. Po njemu je to je bio mali grad utvrđen pored reke Lim.
Dolaskom Turaka, kad ovaj kraj postaje jako tranzitno područje, stanovništvo Banje se osipa i zato Banja i nema starosedelaca. Negde se pominju, ali tek početkom devetnaestog veka, prezimena kao što su Nikačevići, Kelovići i Cincovići.
Nakon Kosovske bitke, Banja je kao deo Tvrtkove države bila relativno mirna. Tada je sedište Dabarske eparhije iz Banje, premešteno u Mileševu, a veo zaborava počinje da prekriva Banju i njenu okolinu.
Kada je Despotovina izgubila svoju slobodu 1459. godine, ogromne turske vojske nadiru preko Banje na zapad, napadajući Bosansku državu. Tada je zaustavljen svaki organizovani život u ovim krajevima, porušena su i popaljena pored Banje i okolna sela i gradska utvrđenja. Putopisci iz šesnaestog veka pominju ostatke tvrđave i zidine gde je nekada bio za vreme hrišćana lep gradić Pribon (Priboj).
Manastir Banja i dalje je bio u sastavu Dabarske eparhije, a ceo taj kraj u šesnaestom veku pominje se kao Banjska nahija tačnije u drugoj polovini XVI veka. Tada dolazi do procvata Priboja, i uopšte celog kraja koji je oživeo, a banjska bogomolja je opet uspela da okupi svoje vernike.
U sedamnaestom veku takođe se održao izvestan prosperitet ovog kraja. Međutim krajem tog veka manastir Banja doživljava teške trenutke. Naime dolazi do velikog Bečkog rata (1683-1699) a manastir je zapusteo.
U osamnaestom veku Priboj zahvata požar, usled čega i dalje propada, a u to vreme česte su i migracije stanovništva.
Tek od devetnaestog veka počinje pravi period prosperiteta i napretka Priboja ali i same Banje. Podignuta su mnoga naselja, ugostiteljski objekti, parkovi a mora se istaći da je Priboj pre Beograda i čak , verovali ili ne, Londona ima teniske terene. Dok je london bio selo Priboj je bio čaršija, tako makar kaže istorija.
Manastiri i crkve u Pribojskoj Banji
Kao episkopska, a zatim kao mitropolijska stolica, na obodnom području jezgra Raške oblasti ovaj manastir je imao veoma važnu ulogu u duhovnoj i kulturnoj istoriji srpskog naroda tokom srednjeg veka. Srednjovekovni izvori ga označavaju kao Sveti Nikola Dabarski, jer je glavna crkva posvećena Svetom Nikoli, a župa u kojoj se manastir nalazi zvala se Dabar.
Prvo pominjanje ovog manastira bilo je u Studeničkom tipiku iz 1208. Godine. To je dokument poslednjeg srpskog arhiepiskopa i svetitelja Save Nemanjića, u kom se definiše rang studeničkog starešine, najvećem među svim starešinama. U delu dokumenta koji se odnosi na postupak ustoličenja pominje se manastir Svetog Nikole u Dabru. Izraz „dabar“ označava udolinu i čest je slovenski toponim. Dabar je, dakle, ovde definisan kao oblast, pretežno planinska. Prostire se duž obe obale donjeg toka Lima, do ušća u Drinu, iznad Višegrada.
Za ovaj manastir se ne zna ni ko ga je podigao, ni kada, ni na koji način su ovde dospela stilska obeležja koja nisu imala nikakvog uticaja na dalje lokalno stvaranje. Ono što je izvesno je da je on postojao pre nemanjićkog doba. Ktitor se, dakle, ne zna, može samo da se naslućuje. Manastir je impozantnih razmera, što nije u skladu sa lokalnom prednemanjićkom arhitekturom, koja se odlikuje hramovima malih dimenzija, pa se nameće zaključak da se radi o bogatom ktitoru. Ako se uzme u obzir i čistota arhitektonskog stila, zaključuje se da se radi o razdoblju koje je označeno kao srednjevizantijski period. Ne vide se nikakvi stilski uticaji, koji bi uputili na to da su manastir gradili Nemanjići, a i o tome bi postojalo predanje ili bilo kakav trag, kao u drugim slučajevima. Zato bi bila prihvatljiva pretpostavka da ktitore manastira Sveti Nikola na Banji treba tražiti među vizantijskom vlastelom.
Celinu manastira čine: velika crkva Svetog Nikole, crkva Uspenja i crkva Svetog Ilije. Tu su i dva konaka: iz 1902. i 1976. godine.
Manastir je imao izuzetan značaj, samim tim što je bio centar episkopije. U srpskoj sredini je uživao izuzetan ugled. On je bio značajno uporište za političku, versku i kulturnu borbu. Zapravo, posle propasti Samuilove države, Vizantija je uključila balkanske oblasti u svoj upravni i crkveni sistem. Godine 1020. Ohridskoj arhiepiskopiji pridodata je i episkopija Ras. Ova oblast je imala izuzetan značaj u vizantijskoj crkvi. Zato su ovde upućivani grčki sveštenici. U to vreme je u vizantijskoj crkvi bujala bogumilska jeres, protiv koje se trebalo boriti, pa se i iz tih razloga pretpostavljala da je neki vizantijski vlastelin podigao manastir, kako bi se uspešnije borili protiv jeretika. Tako je ovaj manastir, od tada, pa sve do danas, bio i ostao značajno središte za duhovni i kulturni život stanovništva.
Kada je 1219. Sava Nemanjić ustanovio autokefalnu srpsku crkvu i pritom izvršio teritorijalnu eparhijsku podelu, za episkopa sedišta je brižljivo odabirao manastire, pa sama činjenica da je manastir Sveti Nikola bio centar Dabarske eparhije, dovoljno govori o njegovom značaju u to doba.. Među razlozima se pominje to što je ovaj manastir iz prednemanjićkog doba, zatim i to što je ovo pogranični deo, tik uz teritorije s preovlađujućim jeretičkim stanovništvom. Više puta uništavan, paljen i razaran, manastir je uvek obnavljan i uvek je bio mesto gde su se ljudi okupljali, pravili dogovore, negovali tradiciju i duhovno oplemenjivali. Patrijarh Makarije Sokolović, brat velikog vezira Mehmed-paše, je bio veoma privržen ovom manastiru i često je tu dolazio. Neki tvrde da se tu, na toplim banjskim izvorima lečio. Manastiru je darivao dve pozlaćene ripide sa posvetom. Kao bitan događaj, koji je manastiru doneo novi sjaj, beleži se predavanje prestola obnovljene Pećke patrijaršije, koje je Makarije ustupio svom sinovcu Antoniu Sokoloviću, upravo ovde, u Banji. To se desilo na Saboru Svetog Nikole 1572. godine. Neposredno pred ovaj događaj, koji je zabeležen na fresci manastira Sv. Nikola iz 1574., došlo je i do značajne obnove manastira.
Crkve i manastiri su kod srpskog naroda, pored kulturno-prosvetne delatnosti, lečili dušu porobljenog naroda, koji bi se jedanput u u godini dana, o prazniku skupio kod manastira. Dok manastiri nisu bili obnovljeni, narod nije smeo igrati kolo po selima i drugim mestima. Zato se uvek hitalo da se manastir što pre obnovi, jer narodna pesma, koju je poznavao svaki Srbin, bila je veza sa prošloću, koja je snažila nadu u bolju budućnost.
Nakon rata između austrougarske i turske vojske (1670.) došlo je do bekstva pod Turcima, koji su u svom pohodu uništavali sve što im se našlo na putu. Na putu im se našao i manastir Sveti Nikola, koji su porušili, neke kaluđere poubijali, a neki su pobegli u manastir Sveti Đorđe u obližnjem selu Mažići. Rizikujući život, hrabri kaluđeri su deo manastirske riznice zakopali metar i po ispod poda manastira. Godine 1974. ekipa Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije, na čelu sa Mirjanom Šakotom, istoričarem umetnosti, u okviru istraživačkih radova, otkopala je riznicu od 40 crkvenih predmeta (ripide, kivot, kadionice, putiri, čaše, krstovi, kandila, panagije, kašike i dugmad). Ovo blago je oko 280 godina bilo pod zemljom. To je samo deo manastirskog blaga. S obzirom da je ovde bio centar episkopije i mitropolije, moralo je da se nađe još eksponata, koji su, za takav status manastira neizbežni. Šta se s tim predmetima desilo, samo se predpostavlja: ili negde drugde leže zakopani, ili su ih neki kaluđeri bežeći od progona nekuda odneli, ili su ih mnogobrojni rušitelji opljačkali i odneli.
Prvog juna 2007. godine ova riznica koja je od njenog iskopavanja bila čuvana u muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu, vraćena je u anastir Svetog Nikole. Danas ona ima neprocenjivu istorijsku i umetničku vrednost.
Predanja
U manastiru je postojala ikona Bogorodica sa Hristom u naručju, iz XIVveka. Međutim, ona se danas nalazi u čajničkoj crkvi Bogorodičinog uspenja, poznata po svojim čudotvornim moćima i po nazivu Čajnička krasnica. Predpostavlja se da je tu dospela tako što su je u ovaj manastir sklonili kaluđeri prilikom bekstva pred Turcima.
Sjaj i slavu manastir je imao i pre i za vreme Nemanjića. Kralj Uroš je bio prvi donator manastira, a to su bili i drugi Nemanjići, pre i posle njega, a to je dizalo ugled manastira. Sveti Sava je često dolazio u Banju i tu lečio obolele noge. Prilikom jednog putovanja svratio je u Banju i okupao se u lekovitoj banjskoj vodi. Idući ka Novoj Varoši zastao je u jednom mestu da se odmori i tu je osetio da ga noge manje bole, a i da se lakše i brže kreće. Silno se obradovao a to mesto se od tada zove Radojinja. Tako se prepričava u narodu, mada naziv mesta Radoinja dovode u vezu i sa još jednim predanjem.
Manastir je obnavljao i Stefan Dečanski, za koga se veruje da je to uradio iz zahvalnosti Bogu i Svetom Nikoli što mu se tu u Banji vratio vid. Zapravo, nakon sukoba sa svojim bratom od strica, Vladislavom povodom prava na upravljanje Župom Dabar kao pobednik je izašao Stefan (1324.god). pošto je prilikom sukoba došlo do rušenja manastira (to je bilo prvo rušenje), on je odmah krenuo sa njegovom obnovom. Smatra se da je namerno tražio da zapadna kupola bude bez prozora (simbolika za njegovo slepilo), a da istočna bude sa prozorima (simbolika o tome da je nakon boravka u Banji i molitve u ovom manastiru progledao).
Stefan Uroš („hrapavi“ ili „krapavi“ ,tako su ga zvali u narodu), još pre svoje vladavine dobijo je neku kožnu bolest. Legenda kaže da mu se u snu javio Sveti Nikola i naredio mu da ode da se okupa u Banji, koja izvire blizu reke Lim u Raškoj. On je tako i uradio. Na povratku iz Banje ka Novoj Varoši dolazilo je do promena na njegovom telu a po tim promenama su se kasnije nazvala okolna sela, kroz koja je prolazio. Tako selo u kom su kožni osipi nabubrili kao orah nazvaše Orašac, a tamo gde su se stvorile kraste danas ostade selo Kratovo. U jednom selu su se te kraste zarutale i njega nazvaše Rutoši. Najzad kad su kraste nestale, kralj i njegova pratnja se obradovaše zbog kraljevog izlečenja i selo u kom su se tada našli nazvaše Radojinja. Ova sela se i danas tako zovu i nalaze se na putu od Banje do Kokinog Broda, odakle se pravi veza Banje sa magistralnim putem Beograd – Podgorica.
Godine 1853, kada je obnovljen manastir (tom prilikom je i srpski knez Aleksandar dao novčanu pomoć), pod izgovorom da se gradi kuća za monahe i namernike u blizini manastira je napravljena škola na dva sprata. Te godine je škola počela sa radom, tako da je to danas najstarija škola u pribojskom kraju. Samim tim što je ovde narod rano počeo da se opismenjava jasna je i činjenica odkuda u ovom kraju toliko obrazovanih ljudi i uopšte ljubitelja knjiga i znanja.